سال ۲۰۲۱ با امید‌ها آغاز شد و اما با نگرانی‌ها به پایان رسید؛ شتاب گرفتن کارزار واکسیناسیون علیه کووید-۱۹ در آغاز سال امیدبخش بود و شیوع پرسرعت گونه جدید عامل بیماری در پایان سال بسیار نگران‌کننده.
ممکن است در پایان سال ۲۰۲۰ بسیاری امیدوار بودند که در سال در پیش روی میلادی همهگیری جهانی به پایان خواهد رسید، اما در پایان سال۲۰۲۱به همان‌‌اندازه نگرانی وجود دارد که همچنان طی سال ۲۰۲۲ جهان درگیر فراگیری کووید-۱۹ خواهد بود.
شروع کارزار واکسیناسیون؛ آغاز امیدواری‌ها
در آستانه ۲۰۲۱ واکسیناسیون همگانی علیه کووید-۱۹ آغاز شده بود و از آغاز سال کشورهای بیشتری به این کارزار پیوستند. دستیابی به چند نوع واکسن آن هم کمتر از یک سال از آغاز همهگیری یک دستاورد بود، اما از همان آغاز نگرانی برای جامعه جهانی و سازمان جهانی بهداشت تولید و توزیع انبوه و برابر آن بود.
در حالی‌که در روز اول سال تنها یک دهم درصد جمعیت جهان یک واحد واحد واکسن را دریافت کرده بودند، در پایان سال بیش از ۹ میلیارد واحد واکسن در سراسر جهان به بازوها تزریق شد تا بیش از نیمی از شهروندان جهان به طور کامل واکسینه شده باشند و دستکم ۶۰ درصد یک واحد را دریافت کرده باشند.
واکسیناسیون نابرابر؛ نگرانی جامعه جهانی
اما همچنان نگرانی توزیع نابرابر واکسن در جهان برای سازمان جهانی بهداشت باقی است. حدود نیمی از کشورها همچنان کمتر از نصف جمعیت خود را مصون‌سازی کرده‌اند در حالی‌که سازمان همواره بر این تاکید داشته کارزار واکسیناسیون برای اثربخشی باید به شکلی برابر پیش برود با تاکید بر این شعار که تا زمانی حتی یک نفر برابر بیماری مصون‌سازی نشده باشد همه در خطر خواهند بود.
برای همین این سازمان طرح کوواکس را در آغاز سال عملی کرد. کوواکس طرحی برای تهیه و توزیع منصفانه امکانات پیش‌گیری، درمان و مهار بیماری از جمله واکسن برای کشورهای کم و میان‌درآمد با مشارکت نزدیک به ۱۹۰ کشور و چند نهاد بین‌المللی به سرپرستی سازمان جهانی بهداشت است و سازمان از ماه دوم سال توزیع واکسیناسیون را به کمک این طرح آغاز کرد. قصد سازمان تامین و توزیع دو میلیارد و سیصد میلیون واحد در سال ۲۰۲۱ طی این طرح عظیم بود اما کمتر از این هدف را هم تامین نکرد و تنها موفق به تزریق چیزی بین ۸۰۰ میلیون تا یک میلیارد واحد شد.
سازمان جهانی بهداشت برای تامین اهدافش به مشکلات بسیاری در چرخه تامین، تولید و توزیع برخورد کرده بود. طی سال رییس سازمان، تدروس آدانوم، دلیل به وجود آمدن این مشکلات را بارها «ملی‌گرایی واکسیناسیون» خواند. او همواره به کشورهای توسعه یافته توصیه می‌کرد حتی برای تامین منافع ملی‌اشان باید به همهگیری به عنوان پدیده‌ای جهانی نگاه کنند و به دنبال راه‌حل بین‌المللی باشند از جمله حمایت از طرح کوواکس و کمک به سایر کشورها برای تولید و توزیع واکسن با رفع مانع حق مولف.
به این آخری با وجود تاکید سازمان های جهانی بهداشت و تجارت جهانی و در خواست ده‌ها کشور در حال توسعه، کشوهای توسعه‌یافته، آمریکا، اتحادیه اروپا و تولید‌کنندگان معظم دارویی پاسخ مثبت ندادند. با این حال نگرانی باقی است که با وجود واکسیناسیون نابرابر احتمال بروز و ظهور گونههای جدید عامل بیماری وجود دارد؛ گونه‌هایی که می‌توانند در کشورهای با شهروندان کمتر واکسینه شده شیوع پیدا کنند و بعد به دیگر کشورها سرایت کنند.
بروز و ظهور گونههای جدید
آن چه که طی سال دوم همهگیری بسیاری به آن پی بردند این است که در مورد کووید-۱۹ هیچگاه با قطعیت نمی‌توان صحبت کرد. در مورد این آخرین گونه از ویروس عامل بیماری، که سازمان جهانی بهداشت آن را اومیکرون خواند و در ماه یازدهم سال۲۰۲۱ به فهرست گونههای نگران‌کننده خود اضافه کرد این اصل صادق است.
در آغاز یافتن این گونه یکی از مشاوران ارشد علمی دولت بریتانیا گفته بود درباره این گونه چیز زیادی نمی‌دانیم و آن‌‌چه می‌دانیم نگران‌کننده است. با گذشت چندین هفته هم هنوز نمی‌توان با قاطعیت صحبت کرد. گونه‌ای که مشخصا مسری به نظر می‌رسدو محتمل است که به زودی گونه رایج در جهان باشد. گونه‌ای که سازمان جهانی بهداشت گفته به نزدیک به ۹۰ کشور جهان تا پایان سال قطعا رسیده و حتی اگر در کشوری یافت نشده باشد احتمال وجودش حتما هست.
نتیجه آخرین مطالعات از خطر کمتر این گونه برای بروز علایم شدید و بستری شدن بیمار حکایت دارند و این نتایج را برخی امید بخش تعبیر کرده‌اند، اما سازمان جهانی بهداشت توصیه کرده‌است که خطر این گونه را نباید دستکم گرفت. این عدم قطعیت باعث شده دولت‌ها برخورد متفاوتی با شیوع این گونه داشته باشند، و شهروندان کشورها پیام‌های متضاد و نه چندان روشن دریافت کنند.
در کل در طول سال هم‌زمان با شتاب گرفتن واکسیناسیون جهان، خبر بروز و ظهور گونههای جدید هم منتشر می‌شد، برای همین متناسب با افزایش امیدواری‌ها بر حجم نگرانی‌ها هم افزوده می‌شد. دوگانه‌ای که هم برای دولت‌ها و حکومت‌ها هم برای شهروندان گیج کننده بود. در آستانه سال جاری میلادی، اولین گونه جهش یافته در بریتانیا یافت شد. گونه‌ای مسری تر و خطرناک‌تر بود و بعدا آلفا نامیده شد. بعد از این خیلی زود در همان ماه آغازین سال سازمان جهانی بهداشت دو گونه دیگر را در فهرست گونههای نگران کننده قرار داد؛گونه‌ای که در آفریقای جنوبی یافت شده بود را بتا نام گذاشت و گونه‌ای که در آمازون شیوع پیدا کرده بود را گاما.
نگرانی اولیه این بود که بروز و ظهور گونه‌ها باعث شود که واکسیناسیون برابر آن‌ها ناکارآمد باشد. کشف یک گونه دیگر به این نگرانی‌ها افزود: گونه دلتا که در هند باعث مرگ و میر بسیاری شده بود و در میانه‌های سال سازمان بهداشت جهانی اعلام کرد این گونه تبدیل شده است به گونه چیره در جهان.
همه این گونه‌ها که نسبت به گونه اولیه مسری‌تر بودند با درجاتی مختلف بیماری‌زا تر یا مهلک تر بودند. اما با وجود موفقیت واکسیناسیون در اروپا، گونه دلتا در ماه‌های پاییزی سال باعث افزایش قابل توجه آمار ابتلا و مرگ شده بود که برخی از کشورها مجبور به بکارگیری تمهیدات سختگیرانه برای مهار شیوع بیماری شدند که در واکنش به آن شاهد اعتراضات گروهی از شهروندان بودیم. اما ظهور گونه اومیکرون در اواخر سال با قابلیت فراگیر شدن در مقیاس بین‌المللی اضطراب را دوباره جهانی کرد.
آیا تلفات میلیونی در ۲۰۲۲ ادامه دارد؟
درست در آغاز سال ۲۰۲۱ آمار ثبت‌شده مرگ مبتلایان به کووید-۱۹ در جهان از دو میلیون گذر کرده بود و بیماری در طول این سال جان نزدیک از سه و نیم میلیون نفر دیگر را گرفت تا تلفاتش در سال دوم نزدیک به دو برابر بیشتر از سال اول باشد و در روزهای پایانی سال ۲۰۲۱ به مجموع ۵.۵ میلیون نفر نزدیک شده باشد. همهگیری که برخی دیگر از مطالعات نشان می‌دهد با فشار بر منابع خدمات درمانی و بهداشت کشورها باعث مرگبارتر شدن دیگر عوامل بیماری‌زا هم شده‌است.
سخت است که تصور کرد که در پایان سال جدید میلادی کووید-۱۹ مهار شود. اما آیا بازهم چند میلیون دیگر مستقیم و غیر مستقیم قربانی می‌گیرد؟